Emotie versus Gevoel

Vandaag een artikel van Max Renaud. Max is holistisch coach (www.holistisch-coachen.com) en heeft een fascinerende kijk op onze emoties en gevoel. Max heeft zijn eigen blog site:     http://holistischcoachen.blogspot.nl/2015/04/wat-is-holistisch-coachen.html

Heel ons leven is doortrokken van emoties. Veel van ons doen en laten wordt erdoor bepaald. Ik overdrijf niet als ik zeg dat in onze cultuur emoties worden verheerlijkt, worden gezien als wie wij wezenlijk zijn en dat de expressie van allerlei emoties zo ongehinderd mogelijk moet kunnen plaatsvinden.
Emoties van mensen kunnen - massaal - op allerlei manieren worden gestimuleerd en gemanipuleerd en kunnen tot allerlei ongewenste en onvoorstelbare excessen leiden. Voetbalgeweld, etnische zuiveringen, Jodenhaat, nazisme etc.
Emoties genereren big business. De oude Romeinse hadden hun ‘brood en spelen’, hun ‘panem et circensens’, zoals een toenmalige cultuurcriticus het noemde.

Circus Maximus

Vandaag de dag is de vorm van ‘brood en spelen’ drastisch veranderd en zijn emotie-TV, reclame- en marketingcampagnes, voetbal, boksen en andere massamediale sportmanifestaties de moderne, meer subtiel verpakte tegenhangers van de wrede, bloederige gladiatorengevechten en meedogenloze wedstrijden in het Colosseum of Circus Maximus.

Laten we eens wat verder kijken. Wat zijn emoties eigenlijk en wat is gevoel?

Een emotie is een toestand van de geest, zoveel is wel duidelijk. Dat met emoties specifieke lichamelijke reacties zijn verbonden ook. Denk aan blozen, kippenvel, een van woede vertrokken gezicht, verandering van ademhaling, hartslag, spierspanning etc. Allemaal fysiologische veranderingen in ons lichaam die optreden bij emoties.

De psycholoog Paul Ekman heeft onderzoek gedaan naar de veranderingen in de aangezichtsspieren die verantwoordelijk zijn voor de gezichtsuitdrukking wanneer iemand een emotie ondergaat. Het blijkt dat deze veranderingen zeer snel plaatsvinden, in milliseconden. Ook andere lichamelijke reacties, zoals het versnellen van de hartslag of de ademhaling volgen in een factie van een seconde. Dat alles gebeurt bovendien in hoge mate buiten onze wil om: automatisch en onbewust.

Ekman ontdekte verder dat er een aantal specifieke gezichtsuitdrukkingen is die elk met een specifieke menselijke emotie is verbonden. Ieder mens, ongeacht zijn culturele achtergrond, blijkt bij elk van deze gezichtsuitdrukkingen de achterliggende emotie te kunnen duiden. Zo kwam Ekman tot een indeling van een beperkt aantal universele, menselijke emoties.

De uitkomsten van dit onderzoek zijn eigenlijk heel makkelijk te begrijpen. Zeker het element van snelheid is goed te begrijpen als je bedenkt dat op prikkels uit de omgeving die als een dreigend gevaar worden geïnterpreteerd, snel een reactie moet volgen: de reactie van vechten of vluchten is een automatische, onbewuste reactie, die niet is gebaseerd op een uitvoerige en gedetailleerde analyse van de situatie. Bij emoties ontbreekt de nuance.

Ekman ontdekte ook dat de piekintensiteit van een emotie niet langer dan enkele seconden duurt, hoewel het veel langer kan duren voordat de bijbehorende lichamelijke reacties weer zijn gedempt. Iedereen weet uit eigen ervaring dat je hart of ademhaling even tijd nodig hebben om weer naar hun normale ritme terug te keren, ook al is de schrikreactie zelf allang weer voorbij.

Ook de korte duur van een emotie is goed te begrijpen. Als de emoties veel langer zouden aanhouden dan hun aanleiding, zouden ze ons letterlijk van de wal in de sloot kunnen helpen op de momenten dat er geen enkele aanleiding is om in een sloot te springen. Het langer aanhouden van emoties dan strikt nodig komt trouwens veel voor en leidt in de ergste gevallen tot psychologische problemen en stemmingsstoornissen zoals depressie, angststoornissen e.d., met voor de betrokkenen vaak grote, negatieve persoonlijke en sociale gevolgen.

We kunnen het begrip emotie nu als volgt omschrijven:
Een emotie is het onafhankelijk van onze wil en automatisch optreden van een kortdurende geestestoestand als onmiddellijke en specifieke reactie op een prikkel die gepaard gaat met overeenkomstige veranderingen in het lichaam en die gevolgd kan worden door een gerichte actie.

Maar hoe zit het nu met gevoel? Kunnen we gevoel en emotie op één lijn plaatsen? Ik denk van niet en ik zal in de rest van dit blog laten zien dat gevoel van een wezenlijk andere orde is dan emotie en dat het klakkeloos door elkaar halen van die twee begrippen niet alleen onjuist is, maar dat we daardoor op een onzuivere en oneigenlijke manier met onze emoties en gevoelens omgaan die ten nadele van onszelf en van onze interacties met anderen kan uitpakken.

Om te beginnen het woord ‘gevoel’ zelf. Het wordt nogal eens gebruikt in de betekenis van ‘gedachte’. “Ik heb het gevoel dat hij liegt.” Bedoeld wordt: “Ik denk dat hij liegt.” Of: “Ik heb er geen goed gevoel over” betekent zoveel als: “Mijn gedachten over dit onderwerp zijn niet positief.”

Ook wordt het woord ‘gevoel’ vaak gebruikt in de betekenis van ‘emotie’. Het veelgeprezen adagium “rekening houden met andermans gevoelens” komt op niets anders neer dan je in gedrag en acties laten leiden door de emotionele, eventueel irrationele gevoeligheden van een persoon of een groep teneinde ongewenste uitbarstingen te voorkomen.

Denk maar aan de moorddadige aanslag op de redactie van het Franse satirische weekblad Charlie Hebdo om te weten wat er kan gebeuren als emotionele en irrationele gevoeligheden bewust worden genegeerd of onderschat.

Ik ben er geen voorstander van om het woord ‘gevoel’ op deze dubbelzinnige manieren te gebruiken. Beter is het naar mijn mening om de term ‘gevoel’ te gebruiken als aanduiding voor het vermogen om te voelen, net zoals we met ‘gehoor’ het vermogen om te horen bedoelen en met ‘reuk’ het vermogen om te ruiken.

In die betekenis is ‘gevoel’ dus eigenlijk synoniem met ‘gewaar zijn’, ‘bewustzijn’, met ‘beleving’ of zelfs met intuïtie. Het Engelse woord ‘awareness’ drukt goed uit wat ik wil verstaan onder ‘gevoel’.

De begrippen gewaarzijn, bewustzijn etc. duiden op een meer subtiele, verstilde, aandachtsvolle en duurzame gesteldheid van de geest. Voorbeelden van een meer verstilde geestesgesteldheid zijn mededogen, enthousiasme, esthetische gevoelens, onvoorwaardelijke liefde etc.

Deze geestesgesteldheden versterken het bewustzijn en versterken de verbondenheid met het Hogere Zelf dat in wijsheidstradities vaak wordt gelokaliseerd in - wat wordt omschreven als - de geheime en stille kamer van het hart.

Zo onderscheidt het Boeddhisme vier verheven toestanden van de geest die zonder twijfel als universeel zijn te bestempelen:

• Metta: liefdevolle vriendelijkheid, welwillendheid, kameraadschap, eendracht, argeloosheid, geweldloosheid.
• Karuna: mededogen voor alle voelende schepsels in het universum.
• Mudita: een hart vol niet zelfzuchtige vreugde dat iedere begrenzing heeft verloren en zonder enige vorm van enige vijandschap of onwelwillendheid is.
• Upekkha: gelijkmoedigheid t.o.v. verlies, winst, lof en blaam, succes en falen, vreugde en pijn.

De voorbeelden hierboven benadrukken dat het om gesteldheden van de geest gaat die voortdurend en onveranderlijk als een grondtoon van het bewustzijn op de achtergrond aanwezig zijn en iedere concrete ervaring, zintuiglijke waarneming, gedachte of emotie een overeenkomstige inkleuring meegeven.

Als zodanig is ‘gevoel’, in de betekenis van gewaarzijn of bewustzijn, dan ook iets totaal anders dan inhoud. Gevoel ofwel bewustzijn (awareness) schept de voorwaarde voor inhoud. Het is als het ware het scherm waarop de film van ons leven, bestaande uit onze persoonlijke gewaarwordingen, gedachten, herinneringen, observaties, emoties etc., wordt geprojecteerd. De kleur van het scherm bepaalt de kleur oftewel de beleving van de concrete gewaarwordingen, gedachten, emoties, ervaringen etc.

Helaas zijn we het projectiescherm van ons gevoel nagenoeg volledig vergeten en verliezen we ons maar al te vaak in onze gedachten, emoties, gewaarwordingen en ervaringen, die we graag absolute geldigheid toekennen. 

In plaats van ons te laten overschaduwen door onze voortdurend fluctuerende en opvlammende, reactieve emoties hervinden we vanuit zuiver gevoel onze diepste subjectiviteit. Dan ervaren we de wereld niet als principieel vijandig maar als eenheid en uitvloeisel van onze eigen gevoelvolle geestestoestand. Dan zijn we in gevoel verbonden met en in de wereld en verkeren we niet langer in de waanwereld onze private emoties. Dan zijn we verantwoordelijk bezig.